Davranış Bozuklukları

Çocukluk ve ergenlik döneminde zaman zaman karşı gelme, inatlaşma, sınırları zorlama veya kuralları esnetme gibi davranışlar görmek normal gelişim sürecinin bir parçası olabilir. 😠 rebellious phase Ancak bazı çocuk ve gençlerde bu durumun çok ötesine geçen, başkalarının temel haklarını sürekli olarak ihlal eden, yaşlarına uygun önemli toplumsal kuralları veya yasaları ciddi şekilde çiğneyen, tekrarlayıcı ve kalıcı bir davranış örüntüsü gözlemlenir. İşte bu ciddi ve müdahale gerektiren duruma klinik olarak Davranış Bozukluğu (Conduct Disorder) adı verilir. ⚠️👊🛑

Davranış Bozukluğu, basit bir “yaramazlık”, “şımarıklık” veya “kötü çocuk” etiketinden çok daha fazlasıdır; bireyin sosyal ilişkilerini, akademik başarısını, aile yaşamını ve ilerideki yaşamını ciddi şekilde olumsuz etkileyen, tedavi gerektiren karmaşık bir ruhsal bozukluktur. Genellikle Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB) ile birlikte veya onun daha ileri bir aşaması olarak görülebilir. KOKGB daha çok otorite figürlerine (ebeveyn, öğretmen) karşı gelme, inatlaşma ve sinirlilik hali iken, Davranış Bozukluğu’nda başkalarının haklarını hiçe sayma, saldırganlık ve kural ihlalleri çok daha belirgin ve ciddidir. Bu bozukluğun erken tanınması ve yoğun, çok yönlü bir müdahale programına başlanması, olumsuz gidişatı değiştirmek açısından kritik öneme sahiptir.

Davranış Bozukluğunun Belirtileri Nelerdir? (DSM-5 Kriterleri)

Davranış Bozukluğu tanısı konulabilmesi için, aşağıda belirtilen dört ana kategorideki davranışlardan en az üçünün son 12 ay içinde sürekli olarak görülmesi ve bu belirtilerden en az birinin son 6 ay içinde de mevcut olması gerekir. Bu davranışlar, kişinin sosyal, akademik veya mesleki işlevselliğinde klinik olarak belirgin bir bozulmaya yol açmalıdır.

Dört Ana Belirti Kategorisi:

1. İnsanlara ve Hayvanlara Karşı Saldırganlık: * bullying🗣️ Sık sık başkalarına gözdağı verir, tehdit eder veya zorbalık yapar. * 👊 Sıklıkla kavga başlatır. * 🔪 weapon Ciddi fiziksel zarar verebilecek bir silah kullanmıştır (örn: sopa, kırık şişe, bıçak, tabanca). * cruelty to people İnsanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır. * 🐾🚫 Hayvanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır. * sexual coercion Başkasını cinsel etkinliğe zorlamıştır. * robbery Gasp yapmıştır, birini tehdit ederek veya silah kullanarak soymuştur.

2. Eşyalara Kasten Zarar Verme (Mülke Zarar Verme): * 🔥 Ciddi hasara yol açma amacıyla kasten yangın çıkarmıştır. * 💥 vandalism Kasten başkalarının malına (yangın çıkarma dışında) zarar vermiştir.

3. Dolandırıcılık veya Hırsızlık: * breaking and entering Başkasının evine, binasına veya arabasına zorla girmiştir. * 🤥 lying/conning Bir şey elde etmek, çıkar sağlamak veya bir yükümlülükten kaçmak için sık sık yalan söyler (“başkasını aldatır”). * theft Mağazadan, okuldan veya evden değeri olan şeyleri gizlice, mağdurla yüzleşmeden çalmıştır (sahtekarlık yapmadan).

4. Kuralları Ciddi Biçimde İhlal Etme: * 🌃🚫 staying out late 13 yaşından önce başlayarak, ailesinin yasaklarına rağmen sık sık geceyi dışarıda geçirir. * running away Ailesiyle veya onun yerine geçen kişilerle yaşarken en az iki kez gece evden kaçmıştır (veya geri dönmemek üzere bir kez uzun süreli kaçmıştır). * 🏫🚫 truancy 13 yaşından önce başlayarak sık sık okuldan kaçar.

Davranış Bozukluğu, belirtilerin başladığı yaşa göre alt tiplere ayrılır: Çocuklukta Başlayan Tip (10 yaşından önce en az bir belirti) genellikle daha şiddetli seyreder ve prognozu daha kötüdür. Ergenlikte Başlayan Tip (10 yaşından sonra belirtilerin başlaması) ve Tanımlanmamış Başlangıç tipleri de bulunmaktadır.

Davranış Bozukluğunun Nedenleri ve Risk Faktörleri

Davranış Bozukluğunun gelişiminde tek bir neden yoktur; biyolojik, psikolojik, ailesel ve çevresel birçok faktörün karmaşık etkileşimi rol oynar:

• 🧬🧠❤️(rate) Biyolojik/Genetik Faktörler: Ailede Davranış Bozukluğu, Antisosyal Kişilik Bozukluğu, DEHB, Madde Kullanım Bozukluğu gibi durumların olması riski artırır. Beynin özellikle dürtü kontrolü, duygu düzenleme, empati ve karar verme ile ilgili bölgelerindeki (prefrontal korteks, amigdala) yapısal veya işlevsel farklılıklar rol oynayabilir. Düşük kalp atış hızı gibi bazı fizyolojik özellikler de riskle ilişkilendirilmiştir.
• difficult temperament Mizaç: Küçük yaşlardan itibaren kontrol edilmesi zor, aşırı tepkisel, kolay sinirlenen bir mizaca sahip olmak riski artırabilir.
• Psikolojik Faktörler: Ortalamanın altında zeka düzeyi veya özellikle düşük sözel zeka, zayıf problem çözme becerileri, sosyal ipuçlarını yanlış yorumlama eğilimi, empati kurmada zorluk gibi faktörler etkili olabilir.
• 👨‍👩‍👧‍👦 harsh discipline neglect abuse Aile Faktörleri (Çok Önemli!): En önemli risk faktörleri genellikle aile ortamıyla ilgilidir: Sert, katı, tutarsız veya tam tersi aşırı gevşek ve ihmalkar ebeveynlik tutumları; çocukluk çağında fiziksel, duygusal veya cinsel istismara uğramak; ebeveynlerde ciddi ruhsal hastalık (depresyon, antisosyal kişilik vb.) veya madde kullanımı olması; aile içinde sürekli çatışma ve şiddet; ebeveynlerin sık değişmesi, boşanma veya ebeveyn kaybı gibi durumlar riski belirgin şekilde artırır.
• bad peer group Akran Grubu: Özellikle ergenlik döneminde, suça karışmış, kural tanımayan bir arkadaş grubuna dahil olmak olumsuz davranışları pekiştirebilir.
• poverty unsafe neighborhood school failure Çevresel Faktörler: Yoksulluk içinde yaşamak, tehlikeli ve suç oranının yüksek olduğu bir mahallede büyümek, okulda sürekli başarısızlık yaşamak gibi faktörler de riski artırabilir.

Davranış Bozukluğunun Sonuçları ve Gidişatı

Davranış Bozukluğu, müdahale edilmediğinde genellikle olumsuz bir seyir izler ve bireyin yaşamında ciddi sorunlara yol açar:

• 📉🏫🚫 Akademik Sorunlar: Okul başarısızlığı, sık disiplin cezaları alma, okuldan atılma veya okulu bırakma.
• 💔🧑‍🤝‍🧑🚫 İlişki Sorunları: Kalıcı ve sağlıklı arkadaşlık ilişkileri kuramama, sosyal dışlanma, aile ile sürekli çatışma, ileride romantik ilişkilerde ve evlilikte sorunlar.
• drugs/alcohol Madde Kullanım Bozuklukları: Erken yaşta sigara, alkol veya uyuşturucu madde kullanmaya başlama ve bağımlılık geliştirme riski yüksektir.
• 🚓 Yasal Sorunlar: Kural ihlalleri ve suç içeren davranışlar nedeniyle sık sık yasalarla başın derde girmesi, tutuklanma, hapis cezası alma riski.
• 💼🚫 İş Hayatında Sorunlar: İş bulmada ve işte kalmada zorluk, sık iş değiştirme, işsizlik.
• Yetişkinlikte Antisosyal Kişilik Bozukluğu: Özellikle çocuklukta başlayan ve şiddetli seyreden Davranış Bozukluğu olan bireylerin önemli bir kısmında, 18 yaşından sonra Antisosyal Kişilik Bozukluğu tanısı konulma riski yüksektir.
• 😔😟 suicide risk Eşlik Eden Ruhsal Sorunlar: Depresyon, Anksiyete Bozuklukları, DEHB, Öğrenme Güçlükleri sıklıkla eşlik eder ve intihar riski de bu grupta artmıştır.

Tanı ve Değerlendirme Süreci

Davranış Bozukluğu tanısı, bu alanda uzmanlaşmış bir Çocuk ve Ergen Psikiyatristi tarafından konulmalıdır. Tanı süreci, kapsamlı bir değerlendirmeyi gerektirir:

• Aileden, çocuktan/gençten ve mutlaka okuldan (öğretmenler, PDR uzmanı) detaylı bilgi alınır. Davranışların ne zaman başladığı, hangi ortamlarda görüldüğü, sıklığı, şiddeti ve sonuçları hakkında bilgi toplanır.
• Klinik görüşme ve davranış gözlemi yapılır.
• Standardize edilmiş davranış değerlendirme ölçekleri (ebeveyn, öğretmen ve genç tarafından doldurulur) kullanılır.
• DEHB başta olmak üzere, eşlik eden diğer ruhsal ve gelişimsel bozukluklar (Öğrenme Güçlüğü, Anksiyete, Depresyon, Madde Kullanımı, OSB vb.) dikkatle değerlendirilir. DEHB ve Davranış Bozukluğu sıklıkla bir arada bulunur ve bu durum tedaviyi daha karmaşık hale getirebilir. ADHD comorbidity
• Aile yapısı, ebeveynlik tutumları, okul ortamı ve çevresel risk faktörleri detaylıca incelenir.

Davranış Bozukluğu Tedavisi: Yoğun ve Çok Yönlü Müdahale

Davranış Bozukluğunun tedavisi zorlu ve uzun soluklu bir süreçtir, ancak imkansız değildir. Özellikle erken yaşta başlanan, yoğun ve çok yönlü (multimodal) müdahalelerle olumlu sonuçlar almak mümkündür. Tedavide tek bir yöntem genellikle yeterli olmaz; farklı yaklaşımların bir arada kullanılması gerekir:

1. 👨‍👩‍👧‍👦✅ Ebeveyn Yönetim Eğitimi (PMT): Tedavinin en önemli ve en etkili bileşenlerinden biridir. Ebeveynlere, çocuklarının olumlu davranışlarını nasıl artıracaklarını, problem davranışlarla nasıl başa çıkacaklarını, etkili iletişim kurmayı, tutarlı sınırlar koymayı ve pozitif disiplin yöntemlerini öğretmeyi hedefler. Kanıta dayalı birçok PMT programı (Örn: The Incredible Years®, Triple P – Positive Parenting Program®) mevcuttur.
2. Bireysel Psikoterapi (Çocuk/Genç için):
   • Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Öfke yönetimi teknikleri, dürtü kontrolü stratejileri, problem çözme becerileri, sosyal beceri eğitimi ve empati geliştirme üzerine odaklanır. Çarpıtılmış düşünce kalıplarını değiştirmeye çalışır. anger management problem solving empathy
   • Oyun Terapisi: Daha küçük çocuklarda duygularını ifade etmeleri, travmaları işlemeleri ve sosyal becerilerini geliştirmeleri için kullanılabilir. 🧸
3. 👨‍👩‍👧‍👦💬 family therapy systemic Aile Terapisi: Aile içi iletişim sorunlarını, çatışmaları, sağlıksız etkileşim kalıplarını ve ebeveynlik sorunlarını ele alır. Ailenin bir bütün olarak daha sağlıklı işlemesine yardımcı olur. İşlevsel Aile Terapisi (FFT) ve Çok Sistemli Terapi (MST) gibi kanıta dayalı modeller özellikle risk altındaki ergenlerde etkilidir.
4. 🏫 school intervention Okul Temelli Müdahaleler: Okul ile yakın işbirliği şarttır. Öğretmenlere çocuğun durumu hakkında bilgi vermek, sınıf içinde uygulanabilecek davranış yönetimi stratejileri geliştirmek, bireyselleştirilmiş eğitim veya davranış planları oluşturmak, akran ilişkilerini desteklemek önemlidir.
5. 💊 Medication for comorbidities/aggression İlaç Tedavisi: Davranış Bozukluğunu doğrudan tedavi eden spesifik bir ilaç yoktur. Ancak, sıklıkla eşlik eden DEHB, depresyon, anksiyete gibi bozuklukların tedavisi için veya çok şiddetli saldırganlık ve dürtüselliği kontrol altına almak amacıyla Çocuk ve Ergen Psikiyatristi tarafından ilaç tedavisi (DEHB ilaçları, antidepresanlar, duygudurum düzenleyiciler, bazen düşük doz antipsikotikler) dikkatli bir şekilde kullanılabilir. İlaç tedavisi asla tek başına yeterli değildir ve mutlaka psikososyal müdahalelerle birlikte yürütülmelidir.

Ankara’da Davranış Bozukluğu Değerlendirme ve Tedavi Yönetimi (Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ)

Davranış Bozukluğu gibi karmaşık ve ciddi bir durumun doğru teşhisi, eşlik eden sorunların belirlenmesi ve çok yönlü tedavi sürecinin planlanıp yönetilmesi uzmanlık ve deneyim gerektirir. Ankara Çocuk Psikiyatrisi Kliniği’nde Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ, Davranış Bozukluğu, Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu ve bunlara sıklıkla eşlik eden DEHB gibi yıkıcı davranış sorunları gösteren çocuk ve ergenlerin tanı ve tedavisi konusunda uzmanlaşmış bir Çocuk ve Ergen Psikiyatristidir.

Klinikte yapılan kapsamlı değerlendirme ile:

• Davranış sorunlarının tipi, şiddeti, başlangıç yaşı ve risk faktörleri belirlenir.
• Eşlik eden DEHB, öğrenme güçlüğü, kaygı, depresyon gibi diğer ruhsal veya gelişimsel sorunlar dikkatle taranır.
• Ailenin ve çocuğun/gencin güçlü yanları ve destek sistemleri değerlendirilir.

Bu değerlendirme ışığında Doç. Dr. Öz, multimodal bir tedavi planı oluşturur:

• Tedavinin temel taşı olan ebeveyn eğitiminin ve aile terapisinin önemini aileye anlatır ve onları bu konuda Ankara’daki yetkin uzmanlara veya programlara yönlendirir. ➡️👨‍👩‍👧‍👦🛋️
• Çocuğun/gencin ihtiyacına göre bireysel terapi (BDT, öfke yönetimi, sosyal beceri eğitimi vb.) için deneyimli terapistlere yönlendirme yapar.
• Eşlik eden DEHB veya diğer bozukluklar varsa veya saldırganlık çok şiddetliyse, ilaç tedavisi seçeneğini aile ile konuşur, başlar ve dikkatle yönetir.
• Okul ile işbirliğinin sağlanması konusunda aileye rehberlik eder.
• Tedavinin tüm bileşenlerini (aile, okul, terapist, ilaç) koordine eder ve düzenli takiplerle sürecin etkinliğini değerlendirir.

Davranış Bozukluğu, hem etkilenen çocuk/genç hem de ailesi ve çevresi için ciddi zorluklar yaratan bir durumdur. ⚠️ Ancak bu durumun bir “kader” olmadığını ve müdahale ile değiştirilebileceğini bilmek önemlidir. “Kötü çocuk” veya “iflah olmaz” gibi etiketlemeler yerine, sorunun altında yatan karmaşık nedenleri anlamaya çalışmak ve erken yaşta başlayan, yoğun, tutarlı ve çok yönlü bir tedavi yaklaşımı uygulamak, olumlu bir değişim yaratabilir. 💪❤️‍🩹 Tedavi sürecinin başarısında ailenin tedaviye olan inancı, kararlılığı, okulun işbirliği ve uzmanlarla düzenli ve açık bir iletişim içinde olmak kritik rol oynar. Yardım aramak ve doğru desteği almak, hem çocuğunuzun/gencin hem de ailenizin geleceği için atılacak en önemli adımdır. ✅