
Davranışçı Terapi
Psikoloji ve psikoterapi dünyası birçok farklı ekol ve yaklaşımı barındırır. Bunlardan en köklü, en çok araştırılmış ve en etkili olanlardan biri de Davranışçı Terapi (DT)‘dir. Davranışçı terapinin temel felsefesi oldukça nettir: Davranışlarımız (hem uyumlu hem de sorunlu olanlar) büyük ölçüde öğrenme süreçleri sonucunda ortaya çıkar ve yine aynı öğrenme ilkeleri kullanılarak değiştirilebilir. 🧍♂️➡️🧍♀️ (change) learn & unlearn Bu yaklaşım, kişinin bilinçdışı çatışmalarına veya derin düşünce yapılarına odaklanmak yerine, öncelikle gözlemlenebilen, ölçülebilen davranışlara ve bu davranışları etkileyen çevresel faktörlere odaklanır. Amacı, işlevsel olmayan (maladaptif) davranışları azaltmak ve yerine daha işlevsel, uyumlu davranışlar koymaktır. focus on present behavior
Davranışçı ilkeler, günümüzde en yaygın kullanılan terapi yaklaşımlarından biri olan Bilişsel Davranışçı Terapinin (BDT) de “Davranışçı” kısmını oluşturur. Bu yazıda, Davranışçı Terapinin temelindeki öğrenme prensiplerini, sıkça kullanılan tekniklerini ve hangi durumlarda özellikle etkili olduğunu daha yakından inceleyeceğiz.
Davranışçı Terapinin Temelindeki Öğrenme İlkeleri 🧑🔬💡
Davranışçı Terapi, davranışların nasıl öğrenildiğini ve değiştirilebileceğini açıklayan temel öğrenme kuramlarına dayanır:
- Klasik Koşullanma (Ivan Pavlov): Bu ilkeye göre, başlangıçta nötr olan bir uyaran, doğal olarak belirli bir tepkiyi ortaya çıkaran başka bir uyaranla tekrar tekrar eşleştirildiğinde, zamanla nötr uyaran tek başına o tepkiyi tetiklemeye başlar. Örneğin, daha önce köpeklerden korkmayan bir çocuğun, bir köpek tarafından ısırıldıktan sonra tüm köpeklere karşı korku tepkisi geliştirmesi klasik koşullanma ile açıklanabilir (köpek = nötr uyaran, ısırılma = doğal korku tepkisi yaratan uyaran, sonuç = tüm köpekler korku tepkisi yaratır). Fobilerin, bazı kaygı tepkilerinin ve travma sonrası tepkilerin gelişiminde bu mekanizma rol oynar. 🔔➡️🐶➡️🍖➡️🤤 conditioned fear/phobia
- Edimsel (Operant) Koşullanma (B.F. Skinner): Bu ilke, davranışlarımızın sonuçları tarafından şekillendiğini savunur. Bir davranışın ardından gelen olumlu bir sonuç (pekiştirme veya ödül), o davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını artırır. Örneğin, ödevini bitirdiği için övgü alan bir çocuğun ödev yapma davranışı artabilir. Tersine, bir davranışın ardından gelen olumsuz bir sonuç (ceza) veya olumlu sonucun ortadan kalkması (sönme), o davranışın tekrarlanma olasılığını azaltır. Örneğin, bağırdığı için mola cezası alan bir çocuğun bağırma davranışı azalabilir. Davranış değiştirme programlarının, alışkanlıkların ve beceri öğretiminin temelinde edimsel koşullanma prensipleri yatar. behavior <-> consequence (reinforcement/punishment)
- Sosyal Öğrenme Kuramı (Albert Bandura): Bu kuram, öğrenmenin sadece doğrudan deneyimlerle değil, aynı zamanda başkalarını gözlemleyerek ve taklit ederek (modelleme) de gerçekleşebileceğini vurgular. Çocuklar, ebeveynlerinin, öğretmenlerinin veya arkadaşlarının davranışlarını gözlemleyerek birçok sosyal davranışı, problem çözme yöntemini ve hatta korkuları öğrenebilirler. Terapide de model alma tekniği sıkça kullanılır. modeling observational learning
Yaygın Davranışçı Terapi Teknikleri Nelerdir? 🛠️
Davranışçı terapistler, yukarıdaki öğrenme ilkelerine dayanarak davranışları değiştirmek için çeşitli yapılandırılmış teknikler kullanırlar:
- Maruz Bırakma (Exposure) Terapileri: Anksiyete bozuklukları (özgül fobiler, sosyal fobi, panik bozukluk), Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB) ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) gibi durumların tedavisinde temel yöntemdir. Kişinin korktuğu veya kaçındığı nesnelerle, durumlarla veya anılarla (güvenli ve kontrollü bir şekilde, terapist rehberliğinde) yüzleşmesini içerir. Bu yüzleşme, korkulan sonucun gerçekleşmediğini görmeyi ve kaygının zamanla doğal olarak azalmasını (sönme veya habituasyon) sağlar.
- Sistematik Duyarsızlaştırma: Gevşeme egzersizleri ile birlikte, korkulan duruma en az kaygı verenden en çok kaygı verene doğru aşamalı olarak maruz kalmayı içerir. relaxation + gradual exposure
- Maruz Bırakma ve Tepki Önleme (ERP): OKB tedavisinde altın standarttır. Kişinin obsesif düşüncelerinin yarattığı kaygıya maruz kalması ve bu kaygıyı azaltmak için yaptığı kompulsif davranışları (ritüelleri) yapmaktan kaçınması hedeflenir. exposure + response prevention (OCD)
- scheduling pleasant/mastery activities (Depression) Davranışsal Aktivasyon: Özellikle depresyon tedavisinde kullanılır. Depresyondaki kişinin genellikle keyif aldığı veya kendini başarılı hissettiği aktivitelerden uzaklaşması döngüsünü kırmayı hedefler. Kişinin küçük adımlarla başlayarak bu tür aktivitelere (sosyal etkinlikler, hobiler, egzersiz, basit görevler) katılımını artırmayı amaçlar. Bu sayede olumlu pekiştirme artar ve depresif ruh hali iyileşir.
- Pekiştirme ve Ceza Uygulamaları:
- Olumlu Pekiştirme: İstenen bir davranış sergilendiğinde kişiye hoşuna gidecek bir ödül (övgü, puan, ayrıcalık, küçük bir hediye) vermek. Bu, davranışın tekrarlanma olasılığını artırır. positive reinforcement
- Ceza: İstenmeyen bir davranışın ardından caydırıcı bir sonuç uygulamak (mola/time-out yöntemi, sevdiği bir şeyden mahrum bırakma). Ceza, dikkatli kullanılmalı, tutarlı olmalı, davranışın hemen ardından verilmeli ve asla fiziksel veya aşağılayıcı olmamalıdır. Olumlu pekiştirme genellikle cezadan daha etkilidir. punishment (use cautiously)
- Sönme (Extinction): İstenmeyen bir davranışı istemeden de olsa pekiştiren faktörü (örneğin, dikkat çekmek için yapılan bir davranışa gösterilen ilgi) ortadan kaldırarak davranışın zamanla azalmasını sağlamak (Planlı Görmezden Gelme gibi). extinction
- token economy Token Ekonomi (Jeton Sistemi): Özellikle okullarda, kliniklerde veya evde çocuklarla çalışırken kullanılabilen bir sistemdir. Önceden belirlenmiş hedef davranışlar sergilendiğinde çocuğa jeton, puan veya çıkartma gibi sembolik pekiştireçler verilir. Çocuk bu sembolleri biriktirerek daha sonra istediği bir ödülle (oyuncak, ek oyun süresi vb.) değiştirebilir.
- modeling Modelleme: Terapistin veya başka bir modelin (bir video, başka bir grup üyesi) istenen davranışı (örneğin, assertif/girişken bir şekilde “hayır” deme, bir sosyal beceriyi uygulama) sergileyerek danışana öğretmesidir. Danışan daha sonra bu davranışı taklit ederek pratik yapar.
- Beceri Eğitimleri: Kişiye belirli davranışsal becerileri kazandırmak için yapılandırılmış programlardır:
- Sosyal Beceri Eğitimi: İletişim kurma, arkadaşlık geliştirme, problem çözme gibi sosyal yeterlilikleri artırır.
- Assertiveness (Girişkenlik) Eğitimi: Kendi haklarını korurken başkalarının haklarına saygı göstererek duygu ve düşüncelerini uygun şekilde ifade etme becerisi kazandırır.
- Gevşeme Eğitimi: Stres ve kaygıyla başa çıkmak için derin nefes alma, kas gevşetme gibi teknikleri öğretir.
- Problem Çözme Eğitimi: Sorunları tanımlama, alternatif çözümler üretme ve uygulama becerilerini geliştirir.
- biofeedback Biofeedback: Vücudun normalde farkında olmadığımız fizyolojik tepkilerini (kalp atış hızı, kas gerginliği, cilt sıcaklığı) elektronik cihazlar aracılığıyla kişiye görünür veya duyulur hale getirir. Bu geri bildirim sayesinde kişi, bu fizyolojik tepkilerini istemli olarak kontrol etmeyi öğrenebilir (örneğin, kas gerginliğini azaltarak baş ağrısını hafifletme).
- aversion therapy (rarely used) Aversiyon Terapisi: İstenmeyen bir davranışla (örn: alkol içme) rahatsız edici bir uyaranı (örn: mide bulantısı yapan bir ilaç) eşleştirerek o davranıştan tiksinme yaratmayı hedefler. Etik kaygılar ve etkinliğinin sınırlı olması nedeniyle günümüzde kullanımı oldukça azalmıştır.
Davranışçı Terapinin Uygulama Alanları
Davranışçı terapi teknikleri, tek başına veya diğer yaklaşımlarla (özellikle Bilişsel Terapi ile BDT çatısı altında) birlikte çok geniş bir yelpazedeki sorunların tedavisinde kullanılır:
- Anksiyete Bozuklukları (Özgül Fobiler, Panik Bozukluk, Sosyal Anksiyete, Agorafobi)
- Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)
- Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)
- Depresyon
- Çocukluk Çağı Davranış Sorunları (DEHB yönetimi, Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu, Davranış Bozukluğu) – Özellikle Ebeveyn Yönetim Eğitimi (PMT)
- Yeme Bozuklukları (Özellikle davranışsal bileşenler)
- Uyku Bozuklukları (Uyku hijyeni eğitimi, uyaran kontrolü terapisi)
- Tik Bozuklukları ve Tourette Sendromu (Alışkanlığı Tersine Çevirme Eğitimi)
- Madde Kullanım Bozuklukları (Koşullu pekiştirme, kaçınma stratejileri)
- Zihinsel Yetersizlik veya Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan bireylerde yeni becerilerin öğretilmesi ve problem davranışların yönetilmesi (Uygulamalı Davranış Analizi – ABA)
- Sağlıklı alışkanlıklar kazanma (sigarayı bırakma, kilo verme, egzersiz yapma)
Davranışçı Terapi Süreci
Davranışçı terapi genellikle şu özelliklere sahiptir:
- structure goal-oriented Yapılandırılmış ve Hedef Odaklıdır: Terapinin başında belirli, ölçülebilir davranışsal hedefler belirlenir ve tüm süreç bu hedeflere ulaşmaya yöneliktir.
- assessment of target behaviors Değerlendirme Odaklıdır: Problemli davranışların ne zaman, nerede, ne sıklıkta ortaya çıktığı ve bu davranışları tetikleyen ve sürdüren faktörler detaylıca analiz edilir. İlerleme de davranışsal ölçümlerle takip edilir.
- homework/practice is key Aktif Katılım ve Pratik Gerektirir: Terapide öğrenilen tekniklerin seanslar dışında da uygulanması (ev ödevleri, pratikler) tedavinin başarısı için çok önemlidir. Danışanın aktif çabası beklenir.
- Şimdiki Zamana Odaklıdır: Geçmiş deneyimler davranışların kökenini anlamada önemli olsa da, terapinin ana odağı şimdiki problemli davranışları değiştirmektir.
Davranışçı Terapiyi Kimler Uygular? (Ankara Örneği ve Psikiyatrinin Rolü)
Davranışçı Terapi tekniklerinin etkili ve etik bir şekilde uygulanması, bu konuda özel eğitim ve süpervizyon almış olmayı gerektirir.
- Uygulayıcılar:
- 🛋️ Psychologist (trained in BT/CBT) Klinik Psikologlar: Genellikle lisansüstü eğitimlerinde Davranışçı Terapi ve BDT konusunda kapsamlı eğitim alırlar.
- Behavior Analyst (BCBA) Davranış Analistleri (Özellikle BCBA Sertifikalı): Uygulamalı Davranış Analizi (ABA) konusunda uzmanlaşmışlardır ve özellikle OSB, gelişimsel yetersizlikler ve ciddi davranış sorunları alanlarında çalışırlar.
- Psikoterapi Eğitimi Almış Diğer Uzmanlar: Psikiyatristler, Psikolojik Danışmanlar veya diğer ruh sağlığı profesyonelleri de davranışçı teknikler konusunda ek eğitimler alarak bu yöntemleri uygulayabilirler.
- Psikiyatristin Rolü: Psikiyatristler, davranış sorunlarının altında yatan olası ruhsal bozuklukların (DEHB, Anksiyete, Depresyon, Tik Bozukluğu vb.) tanısını koyarlar. Tedavi planını oluştururken davranışçı müdahalelerin gerekliliğini değerlendirirler. Özellikle Ebeveyn Yönetim Eğitimi (PMT) gibi kanıta dayalı davranışçı programları ailelere önerebilir ve bu konuda eğitim almış terapistlere yönlendirme yapabilirler. Gerekli durumlarda ilaç tedavisi ile davranışçı yaklaşımları koordine ederler.
Ankara Çocuk Psikiyatrisi Kliniği’nde Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ, bir Çocuk ve Ergen Psikiyatristi olarak, çocuk ve ergenlerdeki davranış sorunlarının (DEHB, karşı gelme, öfke kontrol sorunları, tikler vb.) değerlendirmesini yapar. Tanı ve tedavi planlamasında, kanıta dayalı davranışçı müdahalelerin önemini vurgular. Ailelere bu konuda rehberlik eder ve onları Ankara’daki bu alanda yetkin psikologlara veya davranış terapistlerine yönlendirir. ➡️🛋️🧸(Behavioral Therapist/Psychologist) Tedavi sürecini bütüncül bir yaklaşımla yönetir.
Davranışçı Terapi, öğrenmenin gücünü kullanarak davranışlarımızı anlama ve değiştirme konusunda bize somut araçlar sunan, pratik, hedef odaklı ve birçok psikolojik sorunda etkinliği bilimsel olarak kanıtlanmış köklü bir terapi yaklaşımıdır. 💪✅ Özellikle belirli davranışları değiştirmek, korkuların üstesinden gelmek, yeni beceriler kazanmak veya sağlıklı alışkanlıklar edinmek isteyenler için güçlü bir seçenektir. Bilişsel Davranışçı Terapinin önemli bir parçası olarak veya tek başına kullanıldığında, ruhsal iyilik halimize ve yaşam kalitemize önemli katkılar sağlayabilir. ✨