Tik Bozuklukları

Gözlerini sık sık kırpıyor, başını aniden sallıyor, omuzlarını sürekli silkiyor mu? Ya da boğazını temizleme, burun çekme gibi sesleri istemsizce tekrar tekrar mı çıkarıyor? Çocuklarda veya daha az sıklıkla yetişkinlerde görülebilen bu tür ani, hızlı, tekrarlayıcı ve bir amaca hizmet etmeyen kas hareketleri veya ses çıkarmalar “tik” olarak adlandırılır. 👀🗣️🤸‍♂️ istemsiz hareketler/sesler

Tikler, özellikle çocukluk çağında oldukça sık görülebilir ve büyük bir kısmı geçicidir, zamanla kendiliğinden kaybolur. Ancak bazı durumlarda tikler sürekli hale gelir, çeşitlenir, şiddetlenir ve kişinin günlük yaşamını, okul başarısını veya sosyal ilişkilerini olumsuz etkilemeye başlar. İşte bu noktada Tik Bozuklukları olarak adlandırılan klinik tablolardan bahsedebiliriz. Bu durumların en bilineni Tourette Bozukluğu (veya Sendromu) olsa da, farklı tik bozukluğu türleri de bulunmaktadır.

En önemlisi, tiklerin ve tik bozukluklarının kişinin bilinçli kontrolü dışında gelişen, beyin işleyişiyle ilgili nörolojik kökenli durumlar olduğunu anlamaktır. Bunlar asla bir irade zayıflığı, “şımarıklık” veya “kasten yapılan” davranışlar değildir. neurological basis, not willful Bu yazıda, tik bozukluklarının ne olduğunu, farklı türlerini, olası nedenlerini ve bu durumlarla başa çıkmak için kullanılabilecek destek ve tedavi yöntemlerini sadece Türkçe ifadelerle ele alacağız.

Tik Nedir? Motor (Devinsel) ve Vokal (Sessel) Tikler

• Tiklerin Tanımı: Ani başlayan, hızlı, kısa süren, tekrar eden, ritmik olmayan ve görünüşte bir amaca hizmet etmeyen kas hareketleri (motor/devinsel tikler) veya ses çıkarmalar (vokal/sessel tikler) olarak tanımlanır.
• Özellikleri:
  • İstemsizlik: Tikler büyük ölçüde istemsizdir. Kişi genellikle tiki yapma isteğine karşı koyamaz.
  • Baskılanabilirlik: Birçok kişi, dikkatini yoğunlaştırarak tiklerini kısa bir süre için baskılayabilir. Ancak bu genellikle içsel bir gerginliğe yol açar ve baskılama bırakıldığında tikler daha şiddetli bir şekilde geri dönebilir. suppressible briefly
  • Öncül Dürtü/His: Özellikle daha büyük çocuklar, ergenler ve yetişkinler, tik ortaya çıkmadan hemen önce vücutlarının belirli bir bölgesinde (göz, boğaz, omuz gibi) rahatsız edici bir öncül his (gerginlik, kaşıntı, gıdıklanma, baskı hissi) tarif ederler. Tiki yapmak, bu rahatsız edici hissi geçici olarak ortadan kaldırır ve bir tür rahatlama sağlar. premonitory urge relief
  • Dalgalanma: Tiklerin türü, sıklığı ve şiddeti zaman içinde artıp azalabilir (dalgalı seyir). Stres, yorgunluk, heyecan, can sıkıntısı gibi durumlar genellikle tikleri artırırken; dikkat gerektiren, keyif alınan bir etkinliğe (örneğin spor yapmak, müzik aleti çalmak, odaklanılan bir oyun) yoğunlaşıldığında tikler azalabilir veya geçici olarak kaybolabilir. waxing and waning course affected by stress/fatigue/excitement/focus

Tik Türleri:

• Motor (Devinsel) Tikler:
  • Basit Motor Tikler: Genellikle tek bir kas grubunu içerir ve kısa sürelidir. Örnekler: Göz kırpma, kaş kaldırma, burun kıvırma, ağız oynatma, yüz buruşturma, baş sallama, omuz silkme. simple motor tics
  • Karmaşık (Kompleks) Motor Tikler: Birden fazla kas grubunu içeren, daha yavaş, daha uzun süren veya belirli bir amaca yönelikmiş gibi görünen hareketlerdir. Örnekler: Zıplama, çömelme, dokunma (kendine, başkasına veya nesnelere), koklama, belirli bir hareketi tekrar tekrar yapma, başkalarının hareketlerini taklit etme (ekopraksi), uygunsuz veya müstehcen hareketler yapma (kopropraksi – nadirdir). complex motor tics
• Vokal (Sessel) Tikler:
  • Basit Vokal Tikler: Anlamlı bir kelime oluşturmayan seslerdir. Örnekler: Boğaz temizleme, öksürme, burun çekme, hırıltı çıkarma, ıslık çalma, havlama veya başka hayvan sesleri çıkarma. simple vocal tics
  • Karmaşık (Kompleks) Vokal Tikler: Anlamlı kelimeler, heceler veya ifadeler içerir. Örnekler: Belirli kelimeleri veya ifadeleri uygunsuz yerlerde tekrar etme, başkalarının son söylediği hece veya kelimeyi tekrar etme (ekolali), kendi söylediği son hece veya kelimeyi tekrar etme (palilali), küfürlü, argo veya toplumsal olarak kabul görmeyen sözler söyleme (koprolali – Tourette Bozukluğunda bile toplumda sanıldığından çok daha nadir görülür). complex vocal tics (echolalia, coprolalia – rare)

Başlıca Tik Bozukluğu Türleri Nelerdir?

Ruhsal hastalıkların tanısal sınıflandırma dizgelerine göre (örneğin DSM-5), tik bozuklukları şu şekilde sınıflandırılır (Tanı için tiklerin 18 yaşından önce başlamış olması ve başka bir tıbbi duruma veya madde kullanımına bağlı olmaması gerekir):

• Tourette Bozukluğu (Gilles de la Tourette Güçlüğü/Sendromu): Bu tanının konulabilmesi için kişide en az bir yıl boyunca (arada üç aydan kısa süreli tiksiz dönemler olabilir) hem birden fazla motor tikİN hem de en az bir vokal tikİN bulunması gerekir. Motor ve vokal tiklerin aynı anda görülmesi şart değildir. Tourette’s Disorder (multiple motor + >=1 vocal tic, >1 year)
• Süregiden (Kronik) Devinsel veya Vokal Tik Bozukluğu: En az bir yıl boyunca sadece motor tiklerin VEYA sadece vokal tiklerin (ama her ikisinin bir arada değil) bulunması durumudur. Persistent (Chronic) Motor or Vocal Tic Disorder (>1 year, only motor OR only vocal)
• Geçici Tik Bozukluğu: Tiklerin (tek veya çoklu motor ve/veya vokal tikler) başlangıcından itibaren bir yıldan daha kısa süredir devam ettiği durumlardır. Çocukluk çağında başlayan tiklerin büyük bir kısmı bu kategoriye girer ve önemli bir kısmı kendiliğinden veya basit önlemlerle zamanla kaybolur. Provisional Tic Disorder (<1 year)
• Tanımlanmış Diğer Tik Bozukluğu / Tanımlanmamış Tik Bozukluğu: Yukarıdaki tanı ölçütlerini tam karşılamayan ancak klinik olarak belirgin sıkıntıya veya işlevsellikte bozulmaya neden olan tik durumları için kullanılır.

Tik Bozukluklarının Nedenleri: Beyin ve Kalıtım 🧠🧬

Tik bozukluklarının kesin nedeni hala tam olarak bilinmemekle birlikte, temelinde psikolojik etmenlerden çok nörobiyolojik (beyin temelli) faktörlerin yattığı kabul edilmektedir. not psychological in origin

• Beyin İşleyişi: Araştırmalar, beynin özellikle hareketlerin kontrolü, planlanması, başlatılması ve durdurulması ile ilgili bölgeleri (özellikle bazal ganglia adı verilen yapılar, talamus ve alın lobu -prefrontal korteks-) arasındaki iletişim ağlarındaki sorunlara işaret etmektedir. Bu iletişimde rol oynayan dopamin başta olmak üzere bazı sinir ileticilerinin (nörotransmitterlerin) dengesizliklerinin de tiklerin ortaya çıkmasında etkili olduğu düşünülmektedir. brain circuits & dopamine involved
• Kalıtımsal Yatkınlık: Tik bozuklukları, özellikle de Tourette Bozukluğu, güçlü bir kalıtımsal (genetik) temel gösterir. Ailesinde tik bozukluğu, Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB) veya Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik Durumu (DEHB) olan bireylerde tik bozukluğu görülme riski daha yüksektir. strong genetic component
• Diğer Etmenler: Hamilelik sırasındaki bazı zorluklar (annenin sigara içmesi, doğum sırası sorunlar), düşük doğum ağırlığı gibi etmenlerin riski artırabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, çok nadir durumlarda, çocukluk çağında geçirilen bazı streptokok enfeksiyonları sonrası ani başlayan tik ve OKB belirtileri (PANDAS/PANS) görülebilmektedir, ancak bu durumun tanısı ve tedavisi özel bir yaklaşım gerektirir. other potential factors (PANDAS/PANS)

Tekrar vurgulamak gerekirse, tikler çocuğun/bireyin kasten yaptığı, dikkat çekmek için ürettiği veya kontrol edebileceği halde etmediği davranışlar değildir. involuntary nature emphasized

Eşlik Eden Durumlar: Yalnız Değiller! ➕

Tik bozuklukları olan bireylerde, başka ruhsal veya nörogelişimsel sorunların görülme olasılığı oldukça yüksektir. Bu durumlar hem tanıyı hem de tedaviyi etkileyebilir. En sık eşlik eden durumlar şunlardır:

• ADHD & OCD comorbidity is very common! Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik Durumu (DEHB): Tik bozukluğu olan çocukların yarısından fazlasında (%50-60) aynı zamanda DEHB belirtileri de bulunur. Hatta bazen DEHB belirtileri tiklerden daha önce başlayabilir ve daha fazla soruna yol açabilir.
• Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB): Tik bozukluğu olan bireylerin yaklaşık üçte birinde veya yarısında OKB (takıntılı düşünceler ve zorlantılı davranışlar) belirtileri de görülür.
• Diğerleri: Kaygı Bozuklukları, Depresyon, Öğrenme Güçlükleri, Uyku Sorunları, Öfke Kontrol Sorunları ve Davranış Bozuklukları da tik bozukluklarına eşlik edebilir.

Bu nedenle tik bozukluğu değerlendirmesi yapılırken, bu eşlik eden durumların da mutlaka araştırılması ve gerekirse tedavi edilmesi gerekir. need to assess and treat comorbidities

Tanı ve Değerlendirme 🧑‍⚕️👀📋

Tik bozukluğu tanısı, özel bir laboratuvar testi veya beyin görüntüleme yöntemi ile konulmaz. Tanı, esas olarak uzmanın yaptığı klinik değerlendirmeye, aldığı detaylı öyküye ve tiklerin gözlemlenmesine dayanır.

• Uzman Değerlendirmesi: Tanıyı genellikle Çocuk ve Ergen Ruh Hekimi (Psikiyatristi), Çocuk Sinir Hekimi (Nöroloğu) veya Çocuk Hekimi koyar.
• Öykü Alma: Tiklerin ne zaman başladığı, hangi tür tiklerin olduğu (motor, vokal, basit, karmaşık), sıklığı, şiddeti, hangi durumlarda artıp azaldığı, baskılanıp baskılanamadığı, öncül dürtü olup olmadığı, ailede benzer bir durum olup olmadığı, çocuğun/gencin bu durumdan ne kadar etkilendiği (okul, sosyal hayat) detaylıca sorgulanır.
• Gözlem: Uzman, görüşme sırasında tikleri doğrudan gözlemler. Bazen video kayıtları da yardımcı olabilir.
• Ayırıcı Tanı: Tik benzeri istemsiz hareketlere neden olabilecek başka tıbbi durumların (bazı ilaçların yan etkileri, enfeksiyonlar, kafa travması sonrası durumlar, bazı genetik veya nörolojik hastalıklar) dışlanması önemlidir.
• Eşlik Eden Durumların Değerlendirilmesi: Yukarıda bahsedilen DEHB, OKB, kaygı gibi durumların varlığı mutlaka araştırılır.
• Şiddet Değerlendirmesi: Tiklerin şiddetini ve yaşam üzerindeki etkisini ölçmek için standart derecelendirme ölçekleri (örneğin, Yale Genel Tik Şiddeti Ölçeği – YGTSS) kullanılabilir.

Tik Bozukluklarının Tedavisi ve Yönetimi 💪🧘‍♀️🗣️💊

Her tiki olan çocuğun/gencin tedaviye ihtiyacı olmayabilir. Tedavi kararı, tiklerin şiddetine, sıklığına, türüne, çocuğun/gencin bu durumdan ne kadar rahatsız olduğuna, günlük yaşamını (okul, sosyal ilişkiler, özgüven) ne kadar etkilediğine ve eşlik eden başka bir bozukluk olup olmadığına göre bireysel olarak verilir. treatment is individualized

1. Psiko-eğitim (Bilgilendirme ve Destek): Tedavinin ilk ve en önemli adımıdır. Hem çocuğa/gence (yaşına uygun bir dille) hem de aileye (ve gerekirse öğretmenlere) tiklerin ne olduğu, bunların istemsiz nörolojik bir durum olduğu, çocuğun bunu kasten yapmadığı anlatılır. Yanlış inanışlar düzeltilir, suçluluk ve utanç duyguları azaltılır. Bu bilgilendirme tek başına bile birçok hafif vakada rahatlama sağlayabilir ve başa çıkmayı kolaylaştırabilir. psychoeducation first step
2. Gözlem ve Bekleme: Özellikle yeni başlayan, hafif düzeyde olan ve çocuğun yaşamını önemli ölçüde etkilemeyen tiklerde (özellikle Geçici Tik Bozukluğu düşünülenlerde), belirli bir süre sadece durumu takip etmek ve beklemek uygun olabilir. Birçok çocukluk çağı tiki zamanla kendiliğinden azalır veya kaybolur. watchful waiting for mild cases
3. Davranışçı Terapiler (Özellikle Rahatsız Edici Tikler İçin İlk Seçenek): Tikler kişinin yaşamını olumsuz etkiliyorsa, ilaç dışı tedavi yöntemleri arasında etkinliği en çok kanıtlanmış olanlar davranışçı terapilerdir:
   • Alışkanlığı Tersine Çevirme Eğitimi (Habit Reversal Training – HRT): Bu yöntemde iki temel beceri öğretilir:
     • Farkındalık Eğitimi: Kişinin tik yapmadan hemen önce gelen öncül dürtüyü veya hissi ya da tikin kendisini tam olarak fark etmesini sağlamak.
     • Rakip Tepki Eğitimi: Tik dürtüsü geldiğinde veya tik başladığında, tikle aynı anda yapılamayacak, onunla bağdaşmayan, dışarıdan daha az fark edilen farklı bir istemli kas hareketi (rakip tepki) yapmayı öğretmek (örneğin, göz kırpma tiki için gözleri hafifçe kapatıp derin nefes alma gibi). Kişi bu rakip tepkiyi tik yapma isteği geçene kadar sürdürür. Bu yöntemin başarılı olması için düzenli pratik ve motivasyon gerekir. Habit Reversal Training (HRT) – awareness + competing response
   • Tikler İçin Kapsamlı Davranışçı Müdahale (Comprehensive Behavioral Intervention for Tics – CBIT): HRT’yi temel alan ancak daha geniş kapsamlı bir yaklaşımdır. HRT’nin farkındalık ve rakip tepki eğitimine ek olarak;
     • Tikleri artıran veya azaltan durumları belirlemek için işlevsel analiz yapar.
     • Tikleri tetikleyen durumlardan kaçınma veya bu durumları değiştirme stratejileri geliştirir.
     • Gevşeme teknikleri gibi stres yönetimi becerilerini öğretir. CBIT, tik bozuklukları için kanıta dayalı en etkili psikoterapi yöntemi olarak kabul edilmektedir ve genellikle bu konuda özel eğitim almış psikologlar tarafından uygulanır. CBIT (HRT + functional analysis + relaxation) – most evidence-based therapy
4. İlaç Tedavisi: Aşağıdaki durumlarda bir Çocuk ve Ergen Ruh Hekimi (Psikiyatristi) veya Çocuk Sinir Hekimi (Nöroloğu) tarafından ilaç tedavisi düşünülebilir:
   • Tikler çok şiddetliyse ve kişinin günlük yaşamını (okul, iş, sosyal ilişkiler) ciddi şekilde bozuyorsa.
   • Tikler ağrıya veya fiziksel yaralanmaya neden oluyorsa.
   • Tikler nedeniyle kişi yoğun bir utanç veya sıkıntı yaşıyorsa, sosyal olarak dışlanıyorsa.
   • Davranışçı terapiler denenmiş ancak yeterli sonuç alınamamışsa veya ulaşılamıyorsa. medication for severe/impairing tics
   • Kullanılan İlaçlar:
     • Alfa-Adrenerjik Agonistler (Klonidin, Guanfasin): Genellikle ilk tercih edilen ilaçlardır. Hem tikleri hem de sıklıkla eşlik eden DEHB belirtilerini azaltmada faydalı olabilirler. Yan etkileri (uyku hali, baş dönmesi, tansiyon düşüklüğü gibi) genellikle daha hafiftir. Alpha-agonists (Clonidine, Guanfacine)
     • Antipsikotikler (Risperidon, Aripiprazol, Haloperidol, Pimozid vb.): Tikleri azaltmada daha güçlü etkiye sahip olabilirler. Ancak potansiyel yan etkileri (kilo alımı, metabolik sorunlar, uyku hali, nadiren kalıcı hareket bozuklukları) daha fazla olduğu için genellikle ikinci basamakta veya daha şiddetli, diğer tedavilere yanıt vermeyen durumlarda, çok dikkatli bir şekilde, en düşük etkili dozlarda ve yakın doktor takibiyle kullanılırlar. Antipsychotics (used cautiously)
   • Tedavi Amacı: İlaç tedavisinin amacı tikleri tamamen yok etmek değil, onları kişinin yaşamını daha az etkileyecek, tolere edilebilir bir seviyeye indirmektir. goal is reduction, not elimination
5. Eşlik Eden Durumların Tedavisi: Tik bozukluğuna sıklıkla eşlik eden DEHB, OKB, kaygı bozuklukları veya öğrenme güçlüklerinin de uygun şekilde tedavi edilmesi, çocuğun/gencin genel iyilik halini ve işlevselliğini artırmak için çok önemlidir. treat comorbidities!

Ankara’da Tik Bozukluklarının Değerlendirilmesi ve Yönetimi (Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ)

Tik bozukluklarının doğru tanısı, diğer olası nedenlerden ayırt edilmesi ve özellikle sıklıkla eşlik eden DEHB, OKB gibi durumların bütüncül bir şekilde ele alınarak yönetilmesi Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi uzmanlığı gerektirir. expertise needed

Ankara Çocuk Psikiyatrisi Kliniği’nde Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ, tik bozuklukları (Tourette Bozukluğu dahil) yaşayan çocuk ve ergenlerin kapsamlı değerlendirmesini yaparak doğru tanıyı koyma ve bireyselleştirilmiş bir tedavi planı oluşturma konusunda uzmandır. Dr. Öz’s role in diagnosis & management

Tedavi yaklaşımında:

• Psiko-eğitim öncelikli adımdır; aileye ve çocuğa/gence tiklerin doğası hakkında detaylı bilgi verilir.
• Tiklerin şiddeti ve yaşam üzerindeki etkisi değerlendirilerek, hafif vakalarda izlem önerilebilir.
• Tikler belirgin sıkıntı yaratıyorsa, kanıta dayalı davranışçı terapiler (özellikle CBIT/HRT) birinci basamak tedavi olarak önerilir ve aileler Ankara’da bu konuda eğitim almış yetkin terapistlere (psikologlara) yönlendirilir. referral for CBIT/HRT➡️🛋️
• Eşlik eden DEHB, OKB veya diğer ruhsal sorunların tedavisi (ilaç ve/veya terapi) mutlaka planlanır ve yönetilir. managing comorbidities
• Tikler çok şiddetli, dirençli veya işlevselliği ciddi şekilde bozucu ise, ilaç tedavisi seçeneği aile ile tüm yönleriyle (fayda/risk) konuşularak dikkatlice değerlendirilir, başlanır ve yakından takip edilir. careful medication management when needed
• Tedavi süreci boyunca aile, okul ve diğer ilgili uzmanlarla işbirliği ve koordinasyon sağlanır. collaboration

Tik Bozuklukları, kişinin kontrolü dışında ortaya çıkan nörolojik temelli durumlardır ve asla bir irade sorunu veya kötü alışkanlık olarak görülmemelidir. involuntary neurological condition Çoğu tik geçici olsa da, kalıcı veya şiddetli durumlarda bile umutsuzluğa kapılmamak gerekir. Günümüzde Alışkanlığı Tersine Çevirme Eğitimi (HRT) ve Tikler İçin Kapsamlı Davranışçı Müdahale (CBIT) gibi etkili davranışçı terapiler ve gerektiğinde kullanılan ilaç tedavileri ile tiklerin kontrol altına alınması, yarattığı sıkıntının azaltılması ve yaşam kalitesinin artırılması mümkündür. treatable, many improve naturally behavioral therapies are key Eşlik eden durumların da tedavi edilmesi büyük önem taşır. Doğru bilgi, anlayış, sabır ve zamanında alınan uzman desteği ile tik bozukluklarıyla başarılı bir şekilde başa çıkılabilir. hope & support ❤️✅💪