1. Otizm Spektrum Bozukluğu: Tanı ve Tedavi Yaklaşımları
Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB), erken çocukluk döneminde başlayan, yaşam boyu devam eden, sosyal/toplumsal iletişimde yetersizlikler ile sınırlı, tekrarlayıcı davranışlarla karakterize nörogelişimsel bir bozukluktur. Son yıllarda tanı kriterlerindeki genişlemeler ve farkındalığın artmasıyla birlikte OSB tanı prevalansı artış göstermiştir.
CDC’nin en son araştırılan 2025 verilerine göre artık her 31 çocuktan 1’i OSB tanısı almaktadır. Bu artış; OSB’de erken tanı ve müdahalenin ne kadar önemli ve değerli olduğunu bir kez daha göz önüne sermektedir.
OSB’nin etiyolojisi çok faktörlüdür ve henüz tam olarak aydınlatılamamıştır. Genetik yatkınlık, prenatal ve perinatal döneme ilişkin çevresel etkenlerle etkileşim halindedir.
DSM-5’e göre OSB tanısı için iki ana alanda bozulma gereklidir:
- Sosyal iletişim ve etkileşimde kalıcı yetersizlikler:
- Göz teması, jestler, mimikler gibi sözel olmayan iletişimde zayıflık
- Karşılıklı sosyal etkileşimde yetersizlik
- İlişki kurmada ve sürdürmede güçlük
- Sınırlı, tekrarlayıcı davranışlar, ilgiler ve aktiviteler:
- Tekrarlayıcı motor hareketler
- Rutinlere aşırı bağlılık
- Sınırlı ve yoğun ilgi alanları
- Duyusal uyaranlara karşı aşırı ya da az hassasiyet
Belirtilerin erken çocukluk döneminde başlaması ve bireyin sosyal, mesleki ya da diğer işlevsel alanlarında belirgin bozulmaya yol açması tanı için şarttır.
Eş Tanılar:
OSB ile sıklıkla birlikte görülen psikiyatrik bozukluklar arasında dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), anksiyete bozuklukları, entelektüel gelişim geriliği, epilepsi ve duygu durum bozuklukları yer almaktadır. Bu komorbiditelerin varlığı tanı ve tedavi süreçlerini karmaşıklaştırabilir.
Değerlendirme süreci
Çocuk psikiyatristleri, tanı sürecinde gelişimsel ve davranışsal öyküyü ayrıntılı biçimde değerlendirir. Aile ile yapılan görüşmelerin yanı sıra aşağıdaki standart test ve gözlem araçları kullanılabilir
- ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule)
- ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised)
- M-CHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers)
- Gelişimsel tarama testleri (Denver II, Gelişimsel Değerlendirme Ölçeği)
Bu değerlendirmeler çocuğun sosyal iletişim becerilerini, dil gelişimini ve tekrarlayıcı davranış örüntülerini nesnel olarak analiz etmeyi sağlar.
Tedavi Yaklaşımları
OSB’nin küratif (tam iyileştirici) bir tedavisi bulunmamakla birlikte, çok yönlü müdahalelerle bireyin işlevselliği artırılabilir. Tedavi planı bireyselleştirilmeli, gelişimsel düzey, eşlik eden bozukluklar ve aile dinamikleri dikkate alınmalıdır.
Davranışsal ve Eğitsel Müdahaleler
- ABA (Uygulamalı Davranış Analizi): Kanıta dayalı en etkili yaklaşımlardan biridir
- TEACCH Programı: Yapılandırılmış öğretim modeli sunar.
- Erken Yoğun Davranışsal Müdahale (EIBI): Özellikle 2-5 yaş arası çocuklarda etkilidir.
- Sosyal beceri eğitimi ve oyun terapileri
Psikofarmakolojik Müdahaleler
Farmakolojik tedavi, OSB’nin çekirdek belirtilerinden çok, eşlik eden psikiyatrik semptomlara yöneliktir
Dil ve Konuşma Terapisi
OSB’li bireylerin önemli bir kısmında konuşma gecikmesi veya dil pragmatiği bozuklukları görülür. Bu nedenle, dil terapileri tedavinin vazgeçilmez bir parçasıdır.
Ergoterapi ve Duyu Bütünleme Terapisi
Duyusal entegrasyon problemleri olan çocuklarda işlevselliği artırmak adına kullanılır.
Aile ve Toplum Temelli Müdahaleler
Aile eğitimi, psikososyal destek ve toplumsal entegrasyon programları, bireyin gelişim sürecine katkıda bulunur. Aile temelli müdahalelerin hem çocuk hem de ebeveyn ruh sağlığı üzerinde olumlu etkileri olduğu gösterilmiştir (Estes et al., 2014).
Otizm Spektrum Bozukluğu, bireyin yaşamının birçok alanını etkileyen karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. Tanı süreci multidisipliner bir yaklaşım gerektirirken, tedavi süreci bireyselleştirilmiş, çok boyutlu olmalıdır. Erken tanı ve müdahale, uzun dönemli gelişimsel sonuçlar açısından kritik önemdedir.
-
DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında başlayan ve sıklıkla erişkinliğe kadar sürebilen çocuklarda en sık görülen nörogelişimsel bozukluktur. DEHB; dikkat eksikliği, dürtüsellik ve hiperaktivite belirtileriyle karakterizedir. Her çocuk zaman zaman dikkatini toplamakta zorlanabilir veya yerinde duramayabilir. Ancak bu davranışlar, çocuğun günlük yaşamını, okul başarısını ve sosyal ilişkilerini olumsuz etkileyecek düzeydeyse, DEHB olasılığı göz önünde bulundurulmalıdır.
DEHB’nin Belirtileri
DEHB belirtileri üç ana başlık altında toplanabilir:
- Dikkat Eksikliği
- Detaylara dikkat etmeme, hatalar yapma
- Uzun süreli dikkat gerektiren işleri sürdürememe
- Dinlemiyormuş gibi görünme
- Görev ve etkinlikleri organize etmede zorlanma
- Sık sık eşyalarını kaybetme
- Hiperaktivite
- Yerinde duramama, kıpır kıpır olma
- Sınıfta yerinden kalkma
- Aşırı konuşma
- Sessiz etkinliklerde zorlanma
- Dürtüsellik
- Sırasını bekleyememe
- Başkalarının sözünü kesme
- Sorular tamamlanmadan yanıt verme
- Aceleci kararlar alma
DEHB’nin Nedenleri
DEHB’nin kesin nedeni bilinmemekle birlikte, genetik faktörlerin önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. Beyin yapısında ve işlevinde farklılıklar, dopamin, noradrenalin gibi nörotransmitter sistemlerindeki bozukluklar etkilidir.
Tanı Nasıl Konur?
DEHB tanısı, çocuk psikiyatristi tarafından, çocuğun gelişimsel öyküsü, aileden ve öğretmenlerden alınan bilgiler, gözlemler ve standart değerlendirme ölçekleri ile konur. Tanı koymak için belirtilerin 12 yaşından önce başlamış olması ve en az 6 ay boyunca birden fazla ortamda (ev, okul gibi) görülmesi gerekir.
DEHB Tanısında Kullanılan Testler
- MOXO Dikkat Testi: 6 yaşından itibaren uygulanan dikkat, zamanlama, dürtüsellik ve hiperaktiviteyi ölçen bilgisayar üzerinde yapılan online bir testtir. Kliniğimizde uygulanmaktadır.
- Wisc-R Zeka Testi : 6–16 yaş grubundaki çocuk ve gençlere uygulanan zeka testidir. Bu test bireysel olarak bir uzman eşliğinde uygulanır. Dünya üzerinde kullanılan geçerliliği ve güvenirliği kanıtlanmış en yaygın uygulamadır. Zeka seviyesini (IQ) belirlememizde ve gerekli yönlendirmeleri yapmamızda yardımcı olur. Ayrıca test dikkat, zamanlama, öğrenme bozuklukları açısından da bilgi verir. Kliniğimizde uygulanmaktadır.
- CAS Testi :Cognitive Assessment System’ın kısa adıdır, bilişsel işlem açısından değerlendirir. Planlama, Dikkat, Eşzamanlı ve Ardıl Bilişsel İşlemler olmak üzere dört alt testten oluşur. 5-17 yaş aralığında yer alan çocuk ve gençlere uygulanır.
- CNS Vital Signs Bilişsel Performans ve Dikkat Testleri: Kişilerde dikkat, sözel-görsel bellek, motor becerileri/hızları, bilişsel yetenekleri, duygusal bellekleri, akıl yürütme becerileri ölçen bir testtir.
Tedavi Yöntemleri
DEHB tedavisi, çocuğun bireysel ihtiyaçlarına göre planlanır ve çok yönlü bir yaklaşım gerektirir. Tedavide amaç; çocuğun dikkatini toplamasını kolaylaştırmak, dürtüselliği ve hiperaktiviteyi kontrol etmek, okul başarısını ve sosyal ilişkilerini desteklemektir. DEHB tedavisinde en etkili yöntemlerden biri ilaç tedavisidir. Ancak ilaç, tek başına yeterli değildir; genellikle psikososyal desteklerle birlikte kullanılır.
-Aile ve öğretmenlere DEHB hakkında bilgi verilmesi, çocuğa nasıl yaklaşılması gerektiği konusunda rehberlik edilmesi tedavinin önemli bir parçasıdır.
-Özellikle küçük yaş grubundaki çocuklarda davranışsal yaklaşımlar, ödül ve pekiştirme sistemleri oldukça etkilidir.
-Özellikle dikkat eksikliği ağırlıklı alt tipteki çocuklarda ve ergenlerde BDT fayda sağlayabilir.
–DEHB’li çocukların okul ortamında başarılı olabilmeleri için öğretmen desteği, bireysel eğitim planları ve sınav düzenlemeleri gibi uygulamalar gerekebilir.
Ailelere Öneriler
📌 1. Bilinçlenin:
DEHB hakkında bilgi sahibi olun. Ne olduğunu anladığınızda çocuğunuzu daha iyi anlayabilirsiniz.
📌 2. Suçlamayın:
Bu durum ne sizin ne çocuğunuzun suçu değil. Çocuğunuzun zorlandığı yerlerde destek olun.
📌 3. Rutin Oluşturun:
Her gün aynı saatlerde yemek yemek, ders çalışmak, uyumak çocuğunuz için rahatlatıcı olur.
📌 4. Kısa ve Net Kurallar Koyun:
Kurallar basit, açık ve tutarlı olmalı. Gerekirse görsellerle anlatın.
📌 5. Küçük Başarıları Kutlayın:
Çocuğunuz küçük bir işi bile başardığında fark edin ve onu takdir edin.
📌 6. Öğretmenle İş Birliği Yapın:
Okulda da desteklenmesi önemli. Öğretmeniyle iletişimde olun.
📌 7. Profesyonel Destek Alın:
Çocuk ve ergen psikiyatristleri bu konuda size en doğru rehberliği sağlayacaktır. Gerekirse ilaç tedavisi ve psikoterapi gibi destekler uygulanabilir.
ADOS-2
ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition), Türkçesiyle Otizm Tanı Gözlem Ölçeği – 2. Versiyon, çocuk psikiyatrisinde otizm spektrum bozukluğunun (OSB) değerlendirilmesi ve tanılanması amacıyla kullanılan altın standart bir gözlem testidir.
ADOS-2, çocukların (ve yetişkinlerin) sosyal iletişim becerileri ve tekrarlayıcı davranışlarını yapılandırılmış ve yarı yapılandırılmış bir ortamda doğrudan gözlem yoluyla değerlendiren standart bir testtir.
- Kimler için? 12 aydan büyük çocuklar, ergenler ve yetişkinler için.
- Ne ölçer? Sosyal etkileşim, iletişim, oyun becerileri ve sınırlı/tekrarlayıcı davranışları.
- Ne zaman kullanılır? Otizm spektrum bozukluğu şüphesi varsa tanı koyma sürecinde.
- Kim uygular? Eğitimli çocuk psikiyatristi, psikolog ya da özel eğitimli uzmanlar.
ADOS-2’nin Özellikleri:
- 5 farklı modülü vardır:
- Modül 1: Dil kullanmayan ya da tek sözcük kullanan küçük çocuklar.
- Modül 2: Cümle düzeyinde konuşan çocuklar.
- Modül 3: Akıcı konuşan çocuklar (genellikle 4 yaş ve üzeri).
- Modül 4: Ergenler ve yetişkinler.
- Toddler Modülü: 12–30 ay arası küçük çocuklar için.
Çocuk Psikiyatrisinde ADOS-2 Ne İşe Yarar?
- Tanı koymak: Tek başına tanı koymaz ama DSM-5 kriterleriyle birlikte kullanıldığında çok güvenilir bilgi verir.
- Gözlemsel veri: Çocuğun yapılandırılmış bir ortamda nasıl davrandığını doğrudan görmeye imkân tanır.
- Objektiflik sağlar: Klinik gözlemin nesnel hale gelmesini sağlar.
Avantajları:
- Uluslararası geçerliliği yüksek.
- Klinik deneyime dayalı yargıları destekler.
- Otizmin şiddeti hakkında bilgi verebilir.
Kliniğimizde ADOS-2 uygulanmaktadır
