Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında en sık karşılaşılan nörogelişimsel bozukluklardan biridir ve belirtileri uygun müdahale yapılmadığında ergenlik ve yetişkinlik döneminde de devam edebilir. DEHB, genellikle toplumda yanlış anlaşılan ve bazen “yaramazlık”, “tembellik” veya “şımarıklık” olarak yorumlanabilen bir durumdur. Ancak DEHB, irade veya yetiştirme tarzıyla ilgili bir sorun değil, beynin dikkat, kendini kontrol (dürtüsellik) ve aktivite düzeyini düzenleme işlevlerindeki nörobiyolojik farklılıklardan kaynaklanan tıbbi bir durumdur. 🧠 Bu bozukluğun temelinde dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik (hiperaktivite) ve düşünmeden hareket etme (dürtüsellik) belirtileri yatar. Erken tanı konulması ve doğru tedavi yaklaşımlarının uygulanması, DEHB’li bireylerin potansiyellerine ulaşmaları ve yaşam kalitelerini artırmaları açısından büyük önem taşır.

DEHB Nedir? Temel Belirti Alanları

DEHB, her bireyde farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Güncel tanı sınıflandırması DSM-5’e göre üç ana sunum tipi tanımlanmıştır:

1. Dikkat Eksikliğinin Önde Geldiği Tip: Bireyde dikkat sorunları belirgindir, ancak hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri ya çok azdır ya da yoktur. Bu tip özellikle kız çocuklarında daha sık görülebilir ve bazen “dikkat dağınıklığı” olarak fark edilebilir.
2. Hiperaktivite ve Dürtüselliğin Önde Geldiği Tip: Bireyde aşırı hareketlilik ve dürtü kontrolü sorunları ön plandadır. Dikkat sorunları daha az belirgindir. Daha çok küçük çocuklarda görülür.
3. Birleşik Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri belirgin ve yeterli sayıda bulunur. Bu, en sık rastlanan DEHB tipidir.

Dikkat Eksikliği Belirtileri: (Tanı için genellikle 17 yaş altı bireylerde aşağıdaki belirtilerden en az 6’sının, 17 yaş ve üzeri bireylerde en az 5’inin en az 6 aydır gelişim düzeyine uygun olmayacak şekilde sürmesi ve işlevselliği bozması gerekir)

• 📋 Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.
• 🎯 Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır, dikkatini sürdürmekte zorlanır.
• 👂 Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
• ➡️ Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamaz.
• 整理 Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır.
• 🧠 Çoğu zaman sürekli zihinsel çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir (okul ödevi, proje hazırlama vb.).   
• 🎒 Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örn. oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar).   
• 👀 Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.
• 📅 Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır.

Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri: (Tanı için genellikle 17 yaş altı bireylerde aşağıdaki belirtilerden en az 6’sının, 17 yaş ve üzeri bireylerde en az 5’inin en az 6 aydır gelişim düzeyine uygun olmayacak şekilde sürmesi ve işlevselliği bozması gerekir)

• Hiperaktivite:
  • ёр Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
  • 🏃 Çoğu zaman oturması beklenen durumlarda oturduğu yerden kalkar.
  • 🤸 Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ve yetişkinlerde yalnızca huzursuzluk hissi olabilir).
  • 🤫 Çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.
  • MOTOR Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.
  • 🗣️ Çoğu zaman çok konuşur.
• Dürtüsellik:
  • 💨 Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır.
  • 順番 Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
  • 🏃‍♀️ Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örn. başkalarının konuşmalarına, oyunlarına ya da etkinliklerine burnunu sokar).

DEHB tanısı konulabilmesi için bu belirtilerin birden fazla ortamda (örneğin hem evde hem okulda/işte) gözlenmesi ve bireyin sosyal, akademik veya mesleki işlevselliğini önemli ölçüde olumsuz etkilemesi gerekmektedir.

DEHB Neden Olur?

DEHB’nin kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, araştırmalar güçlü nörobiyolojik temellere işaret etmektedir:

• 🧬 Genetik Yatkınlık: DEHB gelişiminde genetik faktörler en önemli rolü oynar. Aile üyelerinde DEHB veya başka psikiyatrik bozukluklar bulunan kişilerde DEHB görülme riski anlamlı derecede yüksektir.
• 🧠 Beyin Yapısı ve İşlevi: Araştırmalar, DEHB’li bireylerin beyinlerinde, özellikle dikkat, planlama, organizasyon, dürtü kontrolü gibi yönetici işlevlerden sorumlu olan alın (prefrontal) bölgesinde yapısal ve işlevsel farklılıklar olduğunu göstermektedir. Ayrıca, beyin hücreleri arasındaki iletişimi sağlayan dopamin ve noradrenalin gibi nörotransmitterlerin dengesizliklerinin de rol oynadığı düşünülmektedir.
• Diğer Olası Risk Faktörleri: Gebelik sırasında annenin sigara veya alkol kullanması, erken doğum, düşük doğum ağırlığı, doğum komplikasyonları, erken çocukluk döneminde kurşun gibi bazı çevresel toksinlere maruz kalma gibi faktörlerin de riski artırabileceği öne sürülmektedir.

Yaygın Yanlışlar: DEHB, kötü anne-babalık, aile içi sorunlar, çok fazla şeker tüketimi, aşırı televizyon izleme veya video oyunları oynama nedeniyle oluşmaz. Ancak bu gibi olumsuz çevresel faktörler, var olan DEHB belirtilerinin şiddetini artırabilir veya başa çıkmayı zorlaştırabilir. 🚫🍬📺

DEHB Tanısı Nasıl Konulur?

DEHB tanısı, sadece belirti listelerini kontrol ederek veya basit bir testle konulamaz. Dikkatli ve kapsamlı bir klinik değerlendirme gerektirir. Bu değerlendirme genellikle şu adımları içerir ve Çocuk ve Ergen Psikiyatristleri veya bu alanda uzmanlaşmış diğer hekimler tarafından yapılır:

• 📝 Detaylı Öykü Alma: Hem ebeveynlerden/bakım verenlerden hem de mümkünse çocuğun kendisinden (yaşı uygunsa) ve öğretmeninden çocuğun gelişimi, davranışları, okul başarısı, arkadaş ilişkileri ve belirtilerin başlangıcı, süresi, şiddeti hakkında detaylı bilgi alınır.
• 👀 Klinik Görüşme ve Gözlem: Uzman, çocukla/gençle doğrudan görüşme yaparak ve davranışlarını gözlemleyerek belirtileri değerlendirir.
• 📊 Standardize Değerlendirme Ölçekleri: DEHB belirtilerini ve şiddetini objektif olarak değerlendirmek için ebeveynlerin, öğretmenlerin ve bazen de bireyin kendisinin doldurduğu standart anketler ve derecelendirme ölçekleri kullanılır.
• 🩺 Ayırıcı Tanı: DEHB belirtilerine benzeyen başka durumların (Öğrenme Güçlüğü, Kaygı Bozuklukları, Depresyon, Otizm Spektrum Bozukluğu, Uyku Bozuklukları, tiroid sorunları, işitme/görme sorunları vb.) dışlanması veya eşlik edip etmediğinin belirlenmesi önemlidir.
• Gerekirse ek tıbbi veya nörolojik incelemeler istenebilir.

DEHB Tedavisi: Çok Yönlü Bir Yaklaşım

DEHB tedavisi, “iyileştirip yok etmek” yerine, belirtileri yönetmeyi, bireyin işlevselliğini artırmayı ve yaşam kalitesini yükseltmeyi hedefler. En etkili tedavi genellikle çok yönlü bir yaklaşımı içerir ve bireyin yaşına, belirtilerinin şiddetine, eşlik eden diğer durumlara ve ailenin ihtiyaçlarına göre kişiselleştirilir:

1. 💊 İlaç Tedavisi: Özellikle orta ve şiddetli DEHB vakalarında, dikkat süresini artırma, dürtüselliği ve hiperaktiviteyi azaltmada oldukça etkilidir. İki ana grup ilaç kullanılır:
   • Uyarıcı (Stimülan) İlaçlar: Metilfenidat ve amfetamin türevleridir. Genellikle ilk tercihtirler ve hızlı etki gösterirler.
   • Uyarıcı Olmayan İlaçlar: Atomoksetin, guanfasin gibi ilaçlardır. Etkileri daha geç başlayabilir ancak bazı durumlarda (yan etki, eşlik eden durumlar vb.) tercih edilebilirler. İlaç tedavisi mutlaka bir hekim (Çocuk ve Ergen Psikiyatristi vb.) tarafından başlanmalı, doz ayarlaması yapılmalı ve düzenli aralıklarla takip edilmelidir.
2. 🧠 Psikososyal Müdahaleler: İlaç tedavisiyle birlikte veya bazen tek başına uygulanır:
   • Ebeveyn Eğitimi ve Davranış Yönetimi: Ebeveynlere DEHB’yi anlama, çocuklarıyla daha etkili iletişim kurma, tutarlı sınırlar koyma, olumlu davranışları pekiştirme ve problem davranışlarla başa çıkma stratejileri öğretilir. Bu, tedavinin temel taşlarından biridir. 👨‍👩‍👧‍👦👍
   • Okul Temelli Müdahaleler: Öğretmenle yakın işbirliği çok önemlidir. Sınıfta dikkat dağıtıcıların azaltılması, çocuğun ön sıralara oturtulması, görevlerin parçalara bölünmesi, ek süre verilmesi, olumlu pekiştireçlerin kullanılması gibi düzenlemeler ve destekler sağlanır. 🏫👩‍🏫
   • Davranışçı Terapiler: Çocuğa/gence hedef davranışlar belirleme (ödevini zamanında bitirme, eşyalarını toplamayı hatırlama vb.) ve bu hedeflere ulaşmak için stratejiler geliştirme konusunda yardımcı olur.
   • Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Özellikle ergenler ve yetişkinlerde, organizasyon, planlama, zaman yönetimi gibi yürütücü işlevleri geliştirmeye, dürtüsel tepkileri kontrol etmeye ve DEHB ile ilişkili olumsuz düşünce kalıplarını değiştirmeye odaklanır.
   • Sosyal Beceri Eğitimi: Akran ilişkilerinde zorlanan çocuklar için grup ortamında sosyal ipuçlarını anlama, iletişim başlatma, sürdürme, problem çözme gibi beceriler çalışılır.

Ankara’da DEHB Tanı ve Tedavisi: Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ

DEHB’nin doğru bir şekilde tanınması, benzer belirtiler gösterebilen diğer durumlardan ayırt edilmesi ve her bireyin ihtiyacına özel, etkili bir tedavi planının oluşturulması uzmanlık gerektirir. Ankara Çocuk Psikiyatrisi Kliniği’nde hizmet veren Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ, çocuk ve ergenlerde DEHB tanısı, ayırıcı tanısı ve tedavisi konusunda deneyimli bir Çocuk ve Ergen Psikiyatristidir.

Kliniğimizde DEHB şüphesiyle başvuran çocuklar ve gençler için yapılan kapsamlı değerlendirme ile:

• DEHB’nin varlığı, tipi ve şiddeti belirlenir.
• Eşlik edebilecek diğer öğrenme, davranış veya ruhsal sorunlar (Öğrenme Güçlüğü, Kaygı Bozukluğu, Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu vb.) dikkatle araştırılır.
• Çocuğun güçlü yanları ve zorlandığı alanlar tespit edilir.

Bu değerlendirme sonucunda Doç. Dr. Büşra OLCAY ÖZ, aile ile işbirliği içinde, çocuğun ihtiyaçlarına en uygun, kanıta dayalı tedavi seçeneklerini içeren bireyselleştirilmiş bir tedavi planı oluşturur. Bu plan, gerekli durumlarda ilaç tedavisini, ebeveyn eğitimini, davranışçı müdahaleleri, okul ile işbirliğini ve diğer uzmanlara (psikolog, özel eğitimci vb.) yönlendirmeyi kapsayabilir. Kliniğimizde Doç. Dr. Öz, DEHB tanısını multidisipliner bir bakış açısıyla ele alarak, çocuğunuzun veya gencin ihtiyaçlarına en uygun tedavi seçeneklerini sizinle birlikte planlar ve tedavi sürecini bilimsel veriler ışığında titizlikle takip eder.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), doğru anlaşıldığında ve uygun şekilde yönetildiğinde, bireylerin başarılı ve üretken bir yaşam sürmelerine engel olmayan nörobiyolojik bir farklılıktır. Bu durumun “tembellik”, “iradesizlik” veya “kötü yetiştirme” ile ilgisi olmadığını unutmamak gerekir. Erken tanı, bilimsel kanıta dayalı tedavi yöntemleri (ilaç tedavisi ve/veya psikososyal müdahaleler), aile, okul ve uzman işbirliği ile DEHB’li çocuklar, gençler ve yetişkinler zorlukların üstesinden gelebilirler. ❤️ Ayrıca, DEHB’li bireylerin genellikle enerjik, yaratıcı, esprili ve farklı düşünebilen insanlar olduğunu, onların bu güçlü yanlarına odaklanmanın da önemli olduğunu hatırlamak gerekir. ✨